RE: Ortadoğu
Kaynak ehli sünnet büyükleri.com
Ömer Muhtarın SON SÖZLERİ
Ömer Muhtar, 1862 de, Libya’da Defne bölgesinin Batnan kasabasında dünyaya geldi kabilesi Münifiye izzet ve şerefiyle meşhurdu Babası Muhtar, mert ve cesaretliydi kahramandı Mısır’ın İngiliz işgalinde olması, Osmanlının güçlü olmaması Libya’yı kolay bir lokma gören İtalyanlar 27 Eylül 1911’de Osmanlı hükümetine ültimatomla Trablusgarb’a çıkarma yaptılar...
İtalya işgalin 15 günde bitecegini düşünüyordu bir avuç Osmanlı kuvveti ile Libya halkı büyük bir direniş sergiledi. İtalyanlar sıkışıp kaldı. Savaş çıkmaza girdi... Balkan Harbinin başlaması ile İtalya ile uzlaşmaya giden Osmanlı kuvvetlerinin çekilmesi ile Libya zalim İtalyan güçleri ile baş başa kaldı. “Senusi” mücahidinin başı Seyyid Ahmed Senusi idi.askerî dehası ile Osmanlı subaylarının dikkatini çeken Senusilerin “Onun gibi on insan olsaydı, bize yeterdi” dediği bir kahraman vardı... o arslan, Ömer Muhtar’dan başkası değildi. Ülkesini kahramanca savundu, , tanka, topa karşı piyade ve at ile dayandı. yaralandı esir edildi... 15 eylül 1931 de İtalyan mahkemesi onu sahte bir duruşmaya çıkardı Graziani’nin emrettiği gibi idam kararı veren mahkemeye muhtar şu tokadı savurdu:
“Hüküm ve karar yalnız Allah’ındır. Sizin sahte hükmünüzün geçerliliği yoktur. “İnna lillah ve inna ileyhi raciun” Biz Allah’ın kullarıyız ve sonunda ona dönücüleriz.”toplama kamplarından getirilen binlerce Libyalının gözleri önünde sakin ve korkusuzca idam sehpasına çıktı. Fecr suresini
Ey huzura ermiş nefs! Razı edici ve razı edilmiş olarak Rabbine dön” ayetlerini okudu Özgürlüğü için her şeyi göze aldığı yeşil dağlara son Kez baktı milleti yetim bırakarak ebedî âleme kanatlandı...
Kaynak tdv islam ansiklopedisi.org
Müellif RAMAZAN ŞEŞEN
BUHARA Mâverâünnehir’de tarihî bir şehirdir
İsmâil b. Ahmed es-Sâmânî Türbesi – Buhara / Özbekistan
Mugak Attari Camii – Buhara
Zerefşân ırmağının aşağısında büyük vahada yer alır Özbekistan sınırları içindedir denizden yüksekliği 220 metredir. Kara ikliminin tesiri altındadır kışlar soğuk (ocak -0,6 °C), yazlar sıcaktır (temmuz 29,5 °C). Yıllık yağış ortalama 135 mm. kadardır. bölgede çok eski şehirler kurulmuştur Büyük İskender devrinde Semerkant’tan başka Zerefşân ırmağının aşağısında başka bir şehir daha vardı. Hicretin ilk asırlarında bölgedeki yerleşimlerden biri de Râmîsen’dir buranın eski Buhara’ya bağlı olduğu söylenir V. yüzyıl Çin kaynaklarında Buhara’nın merkezi Nûmickes’ten Numi şeklinde söz edilir. Buhara adı ilk defa Pu-ha şeklinde 630 da Çinli seyyah Hüang-Tsang tarafından kullanılır. Şehrin adı eski paralar üzerinde “Pwy’r ywB” şeklinde geçer Buhara adı çok önceleri kullanılmıştır Sanskritçe vihara kelimesi Türkçe buhardan türemiştir Nûmickes şehrinde kurulan bir manastır dolayısıyla şehre bu ad verilmiştir.
Müslümanlar bölgeye geldikleri sırada hükümdara Buhar-hudah = Buhara sahibi deniliyordu. Çin kaynağına göre hânedanın beylerinden biri 627 de atalarının yirmi iki batından beri burada hüküm sürdüklerini söylemiştir. yerli dilin Soğdcadır. İbn Havkal Buhara halkının Soğdca ve Farsça konuştuğunu söyler İranlılar İslâm’dan önce burada koloniler kurmuşlardır
Buhara’nın tarihi müslümanlıkla aydınlanmaya başlar. Hz. Peygamber Buhara’nın fethini müjdeler Şehir (674) yılında Muâviye’nin Horasan Valisi Ubeydullah tarafından fethedilir Bu
şehrin hükümdarı Bîdûn Hatun idi Taberî bu kadının Türk hakanının karısı olduğunu söyler. Bîdûn Hatun antlaşmaya göre yıllık 1 milyon dirhem ve 2000 muharip verecektir. antlaşma iki yıl sonra Vali Saîd tarafından yenilenmekle beraber İslâm hâkimiyeti devamlı olmadı ve şehir müslümanların kontrolünden çıktı. Emevîler’in meşhur kumandanı Horasan Valisi Kuteybe (706-709) yıllarında Buhara halkı ve Türk müttefiklerini kırdı ve şehre Arap garnizonu yerleştirdi. Buhara’nın etrafındaki çöl ve bozkırları Türklerin yurduydu Ubeydullah Buhara’dan Basra’ya dönerken 2000 yerli okçu götürmüştü. Bunlardan biri Reşîd et-Türkî idi Bîdûn Hatun oğlu Tuğşâde adına nâibe sıfatıyla on beş yıl hüküm sürmüştür. Tuğşâde’nin Kuteybe b. Müslim tarafından (710) yılında Buhara’ya tayin edilen genç bir hükümdardır. Tuğşâde müslüman olmuş, otuz yıl Buhara’da hüküm sürmüş Ramazan Ağustos 739 da Semerkant’ta Horasan Valisi Nasr b. Seyyâr’ın ordugâhından iki kişi tarafından öldürülmüştür. Türkler bu bölgeyi geçici olarak birkaç defa ele geçirdiler; 728-29 yılında Buhara’yı kuşattılar
Tuğşâde’nin öldürülmesiyle yerine oğlu Kuteybe hükümdar oldu müslümanların takdirini kazandı. (750-51) de Şerîk Şeyh’in Abbâsîler’e isyanını Ziyâd b. Sâlih Buharhudât’ın yardımıyla isyanı bastırdı. Kuteybe Ebû Müslim tarafından Buharada İslâmiyet’in zayıflamasından mesul tutularak öldürüldü. Yerine kardeşi Bünyât da Halife Mehdî devrinde zındık Mukanna‘ taraftarlığından idam edildi. Buharhudâtlar idaredeki önemlerini kaybettiler. ellerinde geniş araziler kaldı. Buharalılar Mukanna‘ın (780) de öldürülmesine kadar onun yanındaydı
Emevîler ve Abbâsîler’in devrinde Buhara’da yerli hükümdardan başka Merv’deki Horasan valisince tayin edilen bir emîr bulunuyordu. Horasan Valisi Süleyman et-Tûsî Buhara ve Soğd’u Türk akınlarına karşı surlarla çevirdi (782). Buhara Mâverâünnehir şehirlerinden Merv’le ilişkiliydi. Buhar-hudât’ın Merv’de sarayı vardı Buharalılar Abbâsî Valisi Mâhân’a karşı ayaklandılar. isyanı Hârûnürreşîd’in emîri A‘yen bastırdı (809) (IX.) yüzyılda Horasan valileri merkezi Merv’den Nîşâbur’a taşıyınca Buhara’nın idaresi Mâverâünnehirden ayrıldı.(874) yılına kadar Buhara Sâmânîler’e bağlı değildi. Horasan’daki Tâhirîler’e bağlı bir valinin idaresindeydi. Buhara Emîri Ya‘kūb Tâhirîler’i ortadan kaldırdı Horasan hükümdarı olarak tanındı adına hutbe okundu. halk ile ulemâ Sâmânîler’den Semerkant hâkimi Nasr b. Ahmed’e şehri teslim ettiler. Nasr da küçük kardeşi İsmâil’i Buharaya vali tayin etti (874). Böylece Buhara (999) a kadar Sâmânîlerce idare edildi. Bu devrede şehir en parlak dönemini yaşayacak, büyük bir idarî ve kültürel merkez olacaktır (892) de Nasr ölünce hânedana İsmâil (892-907) geçti ve Buhara devletin merkezi oldu. İsmâil Mâverâünnehir’i idaresine aldı ve Ebû İshak adındaki Buhar-hudât’ın topraklarına el koydu, ona hazineden 20.000 dirhem yıllık tahsisat ayırdı. İsmâil (900) yılında Saffârîler’den Amr b. Leys’i yenince Abbâsîlerce Horasan emîri olarak tanındı. şehir zengin ve büyük bir merkez oldu. hiçbir zaman Semerkant’ı gölgede bırakamadı.
Sâmânîler devrinde şehrin tarihini yazan Nerşahî ve aynı Buhara’ya uğrayan Makdisî gibi coğrafyacılar şehirin büyük bir ilim ve kültür merkezi olduğunu belirtir. Sâmânî hükümdarları âlim, ve şairleri himaye ettikleri için çok sayıda edip ve şair Buhara’da toplanmıştır
Buhara tarihte genişlemiş küçülmüş, fakat asla yerini değiştirmemiştir. Mâverâünnehir şehirleri gibi defalarca yakılıp yıkılmış ama hep (IX.) yüzyıldaki yerinde kalmış yeniden inşa edilmiştir. Orta Asya şehirleri ve İslâm coğrafyaları gibi Buharada kale (Kuhendiz), asıl şehir (Şehristan) ve dış mahallelerden (Rabaz) meydana gelir
Kale en eski devirlerden beri bugünkü Rîgistan ın doğusundaydı. Kalenin biri doğuda, biri batıda iki kapısı vardı. Doğudakine Gûriyan (Cuma Mescidi) kapısı, batıdakine Rîgistan (Sehle) kapısı denirdi. Kale çevresi 1600 m., sahası 9 hektardı. İçinde Buhar-hudâtlar’ın büyükayı takım yıldızlarını temsil eden yedi taş sütuna kurulmuş sarayı vardı. İlk Sâmânî hükümdarları bu sarayda oturmuştur (X.) yüzyılın ortasında İbn Havkal şehre uğradığı zaman Sâmânîler
kalede oturuyorlardı Makdisî zamanında kaledeki saray hazine ve hapishane olarak kullanılıyordu Kalede Kuteybe b. Müslim in inşa eddiği Cuma Mescidi vardı. Daha sonraları bu cami Dîvânü’l-harâc olarak kullanıldı Kale (XII-XIII.) yüzyıllarda defalarca yıkılmış ve aynı yerde inşa edilmiştir Şehristan’ın dışındaydı. Şehir ile kale arasında kalenin doğusundaki açık sahada Cuma Mescidi inşa edilmiş, mescid (XII.) yüzyıla kadar kalmıştır.
Bugünkü Şehristan’ı tayin etmek güç değildir. İbn Havkal’a göre burası ve kale yüksekte olduğundan akarsu yoktu. halk Semerkant’taki büyük kanaldan su alırdı Kale ile Şehristan’ın etrafı yedi kapılı surla çevriliydi. Çarşı şehir surları dışında Pazarkapısı denilen Aktarlar kapısı diye adlandırılan demirkapı önündeydi. kapı şehrin doğusundadır müslümanların fethi sırasında şehir yalnız Şehristan’dan ibaretti. dağınık evler vardı. İbn Havkal zamanında birbirine geçmiş ağaçtan yapılan Dârülimâre (hükümet sarayı) 96 km2 lik saha köşkler, bahçeler, bostanlarla kaplıydı. Boş ve işlenmemiş arazi yoktu. İslâm dünyasının en kalabalık şehirlerindendi. Şehristan önemini korumuştur.
İslâm devrinde şehrin gelişmesiyle Şehristan ile Rabaz birleşmiş, (849-50) yılından sonra ikisi tek surla çevrilmiştir. (X.) yüzyılda geniş sahayı içine alan yeni sur yapılmıştır. iki surun şehrin şimdiki suru gibi on birer kapısı vardı.
İslâmiyet’ten önce kaleden başka Rîgistan’da da bir saray vardı. Sâmânîler devrinde II. Nasr burada yeni bir saray yaptırdı. sarayın önündeki binalarda devletin on divanı vardı Mansûr devrinin (961-976) ilk yıllarında saray yandı. İbn Havkal ve Makdisî şehre uğradıklarında Dârülimâre Rîgistan’da kalenin karşısındaydı.
Sâmânîler devrinde kalenin kuzeyinde Cûy-i Mûliyân Kanalında başka bir hükümet sarayıda bulunmaktadır. saray İsmâil b. Ahmed tarafından yapılmış, Sâmânîler’den sonra harap olmuştur. Mansûr devrinde Rîgistan dar geldiği için (970-71) yılında kaleden 3 km. uzakta yeni bir namazgâh tesis edilmiştir (Hilâl es-Sâbî, s. 402).
Kale ile Şehristan arasında Cuma Mescidi’ne bitişik yerde hükümdar için özel kumaşlar dokunan Dârüttırâz vardı. Buhara’da dokunan kumaşlar, halılar, kilimler, seccadeler Irak’a ve çeşitli ülkelere ihraç edilirdi. İbn Havkal ve Makdisî’nin bilgilerinden bu Buharada ziraat, ticaret ve sanayinin geliştiği, çok büyük çarşılar olduğu anlaşılmaktadır. Makdisî Buhara’dan ve halkından şikâyetlerde bulunur ve evlerin dar yangından harap rutubet kokulu, sivrisinekli, yazın çok sıcak, kışın çok soğuk olduğunu, içki ve eğlenceye düşkün kötü ahlâklı kişilerin burada toplandığını söyler
İbn Havkal Buharada ziraat ve taşımacılık için yapılan kanalları, bölgenin ziraatının gelişmişliğini
anlatır. İslâm’ öncesine dayanan kanallardan günümüzde de ziraatta
faydalanılmaktadır. Buharayı göçebe Türk akınlarından koruyan büyük surun izleri günümüze ulaşmıştır. surların yapımına (784) yılında başlanmış, inşaatı (830) yılında bitirilmiştir Buhara surla çevrili kısmın batısında yer alıyordu. Surlar Buhara’nın doğuda 7, batıda 3 fersah uzağından geçiyordu. Sâmânîler’den İsmâil b. Ahmed ten itibaren etraftaki Türkler’in müslüman olmasıyla surlar ihmal edilmiştir. Kalıntıları günümüzde Buhara ile Kermîne arasındaki tarlalarda görülür.
İbn Havkal Buhara’daki evlerin yüksekliğinin iyi ayarlandığını, binaların kale ile birlikte yapılarak tahkim edildiğini, Buhara’nın tarlalarında su çıktığını ve bundan dolayı çınar, ceviz gibi ağaçların yetişmediğini yetişen meyvelerin Mâverâünnehir’in en iyi ve en tatlı meyveleri olduğunu anlatır İnşaat malzemelerinin ahşap olmasıyla Buhara’nın yangınlarda harap olmuştur. şehir defalarca inşa edilmiştir.
Sâmânîler zamanında Buhara
demir, bakır, kalay karışımı Soğdca ibarelerin yer aldığı Muhammediye dirhemiyle İsmâiliye dirhemlerini kullanırdı. Sâmânîler’den Ebû İbrâhim gümüş dirhemler bastırmıştı. İbn Havkal, Mâverâünnehir halkının
alış verişlerini fülüs denen bakır dirhemlerle yaptığını söyler Karahanlı Hârun Han (992) de Buhara’yı geçici olarak işgal etmiş Karahanlı İlig Han (999) şehri istilâ ederek Sâmânî Devleti’ne son vermiş Buhara önemini kaybetmiştir. bir buçuk asır şehre hâkim olan Karahanlıların sadece birkaçı Buhara’da oturdu. yeni binalar inşa ettirdiler. Buğra Han İbrâhim b. Nasr (1044-45) Fâtımîlerin Şiîliğine tepki gösterdi ve Buhara’daki İsmâilîler’in öldürülmesini emretti. (XI.) yüzyılın ikinci yarısında Şemsülmülk Nasr İbrâhim Han yeni bir cuma camii, şehrin güneyinde Şemsâbâd denilen bir saray yaptırdı ve av sahası meydana getirdi. Karahanlı hükümdarları ve ihtiraslı ulemâ arasındaki düşmanlık (1069) da Şemsülmülk Nasr ın İsmâil es-Saffâr’ı öldürtmesiyle şiddetlendi. Arslan Han devrinde (1102-1130) Buhara en sakin ve huzurlu dönemini yaşadı. Bu hükümdar kale ve surları yaptırdı. Cuma camiini ve iki yeni saray inşa ettirdi. Buhara’daki birçok bina bu hükümdara aittir Kılıç Tamgaç Han (1165) te şehrin surlarını tamir ettirdi.
Buhara gerileme devrinde büyük bir kültür merkezi olarak kaldı. Sâmânîler’den önce şehirden başta İmam Muhammed olmak üzere pek çok âlim çıktı. Sâmânîlerin önemli bir saray kütüphanesi vardı. Bu kütüphaneden istifade eden önemli kişilerden biri İbn Sînâ’dır. (XII.) yüzyılda Burhan ailesi (Âl-i Burhân) müstakil dinî idare kurdu ve Moğol istilâsına kadar varlıklarını sürdürdü. (9 Eylül 1141) deki Katvân Savaşı’ndan sonra şehir putperest Karahıtaylara geçti. Buhara’da Sadr unvanlı hükümdarların şehir üzerindeki nüfuzu devam etti. Hüsâmeddin Ömer şehrin işgalinde şehid düşmüştü. kardeşi Abdülazîz Karahıtaylar’ın tayin ettiği valiye müşavir oldu. Burhan ailesi şehirden haraç topladı. Hârizmşah Alâeddin Tekiş b. 1182’de Buhara’ya sefer düzenledi. Burhan ailesi (1207) de Şiî ayaklanmasında Karahıtaylar’a sığındı. Şehri esnaftan Sincar Melik idare etti. şehir Hârizmşah Muhammed Tekiş’in idaresine girdi. kaleyi tamir ettirdi yeni binalar yapıldı. Hârizmşahlar’ın otoritesi bir müddet devam etti ve Alâeddin Muhammed (1217-18) de Buhara’da Abbâsî Halifesi Nâsır-Lidînillâh adına okunan hutbeye son verdi.
Cengiz Han’ın Mâverâünnehir’de ilk aldığı şehir Buharadır (10 Şubat 1220) de Moğol orduları işgal edilip yağmalanmıştır. on iki gün sonra teslim olmuşdur çıkan yangında Cuma Mescidi ile tuğladan yapılmış bazı binalar şehir yandı. şehir çabucak kalkındı. Ögedey devrinde büyük ve kalabalık bir ilim ve kültür merkezi oldu. 1238 de Moğollar aleyhine bir halk ayaklanması oldu Hocend’de oturan Vali Mahmud Yalavaç tarafından şehir tahribata uğramadan bastırıldı ve 20.000 kişi öldürüldü. Moğollar çok büyük katliamlara girişeceklerdi, fakat Mahmud Yalavaç engel oldu. Atâ Melik Cüveynî’nin anlattığına göre otuz yıl önceki ayaklanma gibi bu ayaklanma da fakir ve köylülerce gerçekleştirilmişti. (1263) Kubilay ile Arık Böke arasındaki savaşta Buharalı 5000 kişi katledilip malları yağmalandı. Aileleri öldürüldü esir alındı.
Moğolların ilk yıllarında Buhara’nın nasıl idare edildiği bilinmemektedir. Cüveynî Moğol valilerinden bahsederken Melikşah’ı Buhara emîri olarak zikreder. Vassâf, Ögedey dan itibaren Buka-Buşa ile beraber Buhara valisi olarak Çonksan-Tayfu’nun adını verir. Çinli Çonksan devrinde Buhara’da Çince bakır paralar basılmıştır. Buhara mollaları ve seyyidleri diğer din adamları gibi vergiden muaftır. Bu devirde hıristiyan olan Mengü ile Kubilay’ın anneleri Bige Hatun Buhara’daki Haniye Medresesi’ni yaptırmıştır. Mahmud Yalavaç’ın oğlu Mesud Bey Rîgistan’da Mesud Bey Medresesi’ni inşa ettirmiştir büyük medreselerdi.
28 Ocak 1273 de Buhara İlhanlılar’dan Abaka Han’ın kumandanı Bahadırca işgal edilip yedi gün yağmalandı. Şehir ve halkı ateş ve kılıçla imha edildi. Kurtulanların kalan malları üç yıl sonra Çağatay reisi Çuba ile Kayhan tarafından alındı bundan sonra yedi yıl Buhara’da insan yaşamamış, 1283’te Kaydu’nun emriyle Mesud Bey şehri kurmak ve kaçan halkını getirmek için tedbirler almıştır. Mesudiye Medresesi inşa edilmiş, Mesud Bey 1289 da ölünce bu medreseye gömülmüştür. sükûnet fazla devam etmemiş 1316 da Buhara yeniden İlhanlılar ve Çağatay şehzadesi Yasâvûrca yağmalanıp tahrip edilmiş, halk Ceyhun’un güneyine bölgeye yerleştirilmiştir (1333) te şehri ziyaret eden İbn Battûta cami, medrese ve pazarların harabe olduğunu söyler. Moğol istilâsında Buhara Orta Asya’nın en önemli sûfî merkezidir Mutasavvıf -şair ve ahfadı Buhara’da yaşamış ve irşad faaliyetlerinde bulunmuştur
Çağatay hânedanı ve Timurlular devrinde (1370-1500) Buhara siyasî hayatda önemli rol oynamamıştır. Buhara’da ki en önemli olay, Bahâeddin Nakşibend (1389) tarafından kurulan Nakşibendiyye tarikatının ortaya çıkmasıdır. Bahâeddin Nakşibend hayatını Buhara ve civarında geçirdi. Doğum yeri Kasrı ârifân’daki Bahâeddin Türbesi ziyaretgâh oldu. müridlerinden Hâce Muhammed adıyla meşhur Hâfız-ı Buhârî (1419) Buhara’da çok etkili idi. onun önderliğinde Nakşibendiyye Orta Asyada önemli rol oynadı. Uluğ Bey Buharada bir medrese inşa ettirmiştir.
Şeybânî Han (XV.) yüzyıl sonlarında Deşt-i Kıpçak’taki düşmanlarından kurtulup Buhara’daki Timurlulara sığındı ve iki yıl burada kalarak Nakşibendî şeyhlerinden Cemâleddin ile Mansûr’dan İslâm bilgisi edindi. Özbekler’le Nakşibendîler arasında dostluk kuruldu. (1500) de Buhara Şeybânî Han kumandasındaki Özbeklerce ele geçirildi. Şeybânî Han Bâbür karşısında mağlûp olup öldürülünce Buhara Özbek hâkimiyetinden çıktı (1510). iki yıl sonra Şeybânî Han’ın yeğeni Ubeydullah Han geri aldı. Özbekler’de de devlet Türk devletinde olduğu ailenin ortak mülküydü küçük prensliklere ayrılmıştı. Hânedanın en yaşlısı han Semerkant’ta oturuyordu. Sadece 1512-1539 da Ubeydullah Han ile 1557-1598 yıllarında hüküm süren ve 1583’te ki büyük han Abdullah Han Buhara’yı merkez edindiler. Bu iki hükümdar Buharayı yeniden siyasî ve kültürel merkez haline getirdi. Buhara en geniş topraklara ve en büyük askerî güce sahip oldu. Çok güzel binalar yapıldı ekonomik alanda gelişmeler olmuştur. Abdullah Han’ın ölümünden bir yıl sonra (1599) Buhara Canoğulları hânedanının eline geçti. (XVII.) yüzyılın ortalarında hanlık çöküş dönemine girdi. Subhan Han (1682-1702) den itibaren otorite zayıfladı. Ebü’l-Gazî (1644-1664) ile tarihe çıkan Hîve Hanlığı Canoğulları’nın karşılaştığı zorluklardan istifade ederek Mâverâünnehir’e akınlarda bulundu. Enûşe Han 1681’de Buhara’yı yağmaladı ve adına hutbe okuttu. Ubeydullah Han (1702-1711) merkezî otoriteyi güçlendirdi para politikasıyla Buharanın isyanına sebep oldu (1708). Ubeydullah Han’ın ölümüyle yerine geçen Ebülfeyz Han zamanında otorite Atalıklar’ın eline geçti. Atalık Muhammed Özbek kabilelerinden Mangıt’ın reisiydi.
(XVI.) yüzyılda Buhara’nın sahibi olan Özbekler Rusya ile ilişkilerini artırdı (1740) da Safevî Hükümdarı Nâdir Şah Buhara’yı zaptetti. Ebülfeyz ile Nâdir Şah’ın ölümünden (1747) sonra şehir istiklâline kavuştu. Canoğulları’nın Buhara’daki kukla hükümdarı yerine Mangıt kabilesinden Atalık Muhammed han ilân edildi. Onun yerine geçen Dâniyar Bey atalık unvanıyla yetindi. oğlu Murad Şah (1785) han unvanı yerine emîr lakabını aldı. bir grup İranlı Şiî ile Özbekler ve Hârizm’den göçen Türkmenler buraya yerleştirildi. Buhara Orta Asya’nın en büyük el sanatları merkezi oldu. ticaret gelişti.
Murad Şah’ın yerine geçen Haydar (1800-1826) çok dindardı İslâmı halkını vergiden muaf tuttu. Buharada kendi adına para bastıran son kişidir yerine geçen Nasrullah (1826-1860) da mevkiinii yetkilerini genişletti. Yerli ve Avrupalı kaynaklar hükümdarı kana susamış bir zorba olarak tasvir eder devamlı bir ordu meydana getirilmiş, Hokand Hanlığı’nın merkezi (1842) de ele geçirilmiştir.
Nasrullah’ın yerine geçen Muzafferüddin (1860-1885) zamanında Ruslar Mâverâünnehir’e yerleşmişlerdi. Muzafferüddin Ruslar’a defalarca yenildikten işgal edilmiş olan Seyhun (Siriderya) vadisinde hak aramaktan vazgeçti. Ruslar Buhara’ya bağlı yerleri 1868 de istilâ ettiler. Buhara Hanlığı 1873 te batı istikametinde Hîve hanları aleyhine genişledi. Abdülahad devrinde (1885-1910) Ruslar’la İngilizler arasında yapılan antlaşmada Penç ırmağı Buhara Hanlığı ile Afganistan’ı ayıran sınır kabul edildi. Buhara ile Rus ilişkileri düzenlendi. 1887’de emirin topraklarında demiryolu inşa edildi. Buhara’nın istasyonu şehirden 16 km. uzaklıkta, Kagandaydı Ruslar demiryolu ve Ceyhun nehrine iskân edildiler. 1914’te Buhara Hanlığında en az 50.000 Rus yerleştirilmişti 1910 da Abdülahad’ın oğlu Mîr Âlim Buhara emîri oldu. Tahsilini Leningrad’da yapan Mîr Âlim 1917 Bolşevik İhtilâli’nden sonra Afganistan’a kaçtı ve orada öldü. Kolesov tarafından sevkedilen Sovyet askerleri Mart 1918’de Buhara’yı işgale teşebbüs ettiler, şehri bir buçuk gün yağmalayıp geri çekilmek zorunda kaldılar. 1920 yılı Ağustosunda son emîr Âlim Han Kızılordu’nun işgaliyle tahtından uzaklaştırıldı 6 Ekim 1920’de Buhara Hanlığı ilga edildi. Komünist İhtilâlden sonra Buhara, başşehri Taşkent olan Özbekistan Sovyet Sosyalist şehri oldu. Fergana ile rekabet eden büyük pamuk üretimi ve dokuma sanayii merkezi haline geldi. Komünist rejimde Sovyetler de müslüman alim yetiştiren iki medreseden Buhara’da Diğeri Taşkent’tedir. Sovyetlere karşı başlatılan silâhlı mukavemet 1926 ya kadar sürdü. 1923 te Buhara Rus kontrolüne alındı. Ekim 1924’te hükümet lağvedilip Buhara toprakları Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne dahil edildi. Buhara’nın başşehir olmaktan çıkması şehirde olumsuz bir etki bıraktı. İç savaşta halk şehri terketti. 1926’da nüfus 41.839’a düştü. Halkın Afganistan’a, kırsal alanlara ve Özbekistana kaçtı. 1930 ve 1940’larda baskılarda göç yaşandı. şehrin nüfusu II. Dünya Savaşı’ndan artmış, 1939 da 50.000 iken 1969’da 69.000’e, 1970’te 112.000’e günümüzde ise 200.000’i aşmıştır. Buhara Orta Asya’nın ilim ve kültür merkezidir yerini Taşkent ve Semerkant’a bırakmıştır. Buhara’nın nüfusu Özbekler, Türkmenler, Kırgızlar, Kazaklar, Tatarlar, Uygurlar, Tacikler, Ruslar, Kafkasyalılar, Ukraynalılar ve yahudilerden oluşmaktadır.
1930 dan beri Buhara’daki arkeolojik araştırmalar büyük gelişme gösterdi. Buhara’'daki eserler şunlardır: (X.) yüzyıldan kalma Ahmed es-Sâmânî türbesi, Mugak Attari Camii, Seyfeddin Bâharzî Türbesi, (1119) da yapılan Namazgâh Camii, XIV. yüzyıl sonundan kalma Çeşme-i Eyyûb’un yerindeki türbe, Uluğ Bey Medresesi, (XII.) yüzyıldan kalma 45,30 m. yüksekliğinde bir minareye sahip XVI. yüzyılda inşa edilen Kalan Mescidi, 1535 te yapılan Mîr Arab Medresesi, birçok defa tamir edilen Hâce Zeynüddin Mescidi. şehrin içinde ve dışında harabe olan pek çok âbide vardır. turizm faaliyeti dolayısıyla tamir edilmiş, ve tamiri beklemektedir.
Kaynak TDV İslâm Ansiklopedisi
OĞUZLAR Müellif FARUK SÜMER
Oğuz adına ilk defa Göktürk kitâbelerinde rastlanır ok kelimesiyle en eski Türkçe’de çokluk eki olan “z”den oluşan okuz oklar dan gelir Göktürk kitâbelerine göre Oğuzlar dokuz boydan meydana gelmiş bir budundur. Tokuz (Dokuz) Oğuz diye de anılır DOKUZ OĞUZLAR Tula ırmağının kuzeyinde oturuyorlardı. Göktürk hânedanından Kutluġ Şad ve veziri Tonyukuk devleti kurmaya çalıştıklarında eski Türk yurdundaki en güçlü budun Tokuz Oğuzlar’dı. Hükümdarları “kağan” unvanı ile anılıyordu. Göktürkler zamanla Oğuzlar’ı kendilerine bağladı Bilge Kağan devrinde (716-734) Oğuzlar ona bağlıydılar. 744’te Göktürkler yıkıldı yerini Uygurlar aldı. Uygur hükümdarı kül Bilge Kağan, Tokuz Oğuzlar’ın başbuğu tayin edilen oğlu Moyençor unvanıyla anılmaya başlandı. Moyençor 747’de babasının yerine geçti ve İl İtmiş Bilge Kağan unvanını aldı.
İl İtmiş Bilge Kağan’ın ilk yıllarında Tokuz Tatarlar’la isyan çıkaran, ancak kağanın karşısında başarı gösteremeyen Tokuz Oğuzlar On Uygurlar’ın yanında yer alıp Uygur Devleti’nin dayandığı unsur haline geldi, Uygurlar’ın 840’ta ki felâketinin ardından Doğu Türkistana göç etti, orada varlığını uzun müddet sürdürdü sonrada adı duyulmaz oldu. Ancak Uygur tarihinde unutulmadılar. Tokuz Oğuzlar Uygurlar’ın yanında dokuz boyla anılır
Göktürk kitâbelerinde Kül Tigin’in yuğ töreninde Batı Göktürk (Türgiş) kağanını temsil eden iki elçiden birinin Oğuz Bilge Tamgacı olduğu bildirilir Batı Göktürkleri oluşturan on boya “Onok” denildiği ve Onoklar’ın eşit sayıda boya sahip iki kola ayrıldığı bilinir. Oğuz elinde boylar eşit sayıda iki kola ayrılmakta, bu kollardan biri Bozok, diğeri Üçok adını taşırdı. Oğuz vekilleri “Kül (Köl) erkin” unvanını taşıyordu. Göktürk kağanlarının yabguları vardı. Yabgu kağandan sonra gelen “melik, kral” demektir. Seyhun boylarındaki Oğuz elinin hükümdarları yabguydu Oğuz Yabguları Batı Göktürk kağanlarının yabgu ailesine mensuptu Batı Göktürkleri’nin konuştuğu Türkçe’nin Doğu Göktürkleri’nkinden farklı olduğu Çin kaynaklarında ifade edilir. Oğuz Türkçe’si Isık Göl Kâşgarda yaşayan Karahanlılar’ın Yağma ve Karluk Türkçe’sinden farklıydı. Oğuz eli Batı Göktürk Kağanlığı’nın sona ermesiyle Batı Göktürkleri temsil etti Kara İrtiş boylarındaki Karluklar zayıf düşmüş Batı Göktürk Kağanlığı’na kolayca son verdiler (766). OğuzlarHalife Mehdî zamanında (775-785) Mâverâünnehir’e, Seyhuna geldiler. Bu bölgede Peçenekler yaşardı Oğuzlar onları (Ural) ırmağının ötesine sürdüler
(806) da Emevîler’in son Horasan valisi Nasr b. Seyyâr’ın torunu Râfi‘ Mâverâünnehir’de isyan çıkardı.
Dokuz Oğuzlar Karluk ve Tibetliler’le birlikte Râfi‘e takviye kuvvet gönderdiler (820-21) de Üşrûsene’ye akın yaptılar. Abbâsî Halifesi Me’mûn 822-23 te Üşrûsene’ye ordu gönderdiğinde bölgenin hâkimi Kâvus’un Oğuzlar’dan yardım istedi bu tarihde Oğuzlar’ın Aşağı Seyhun boylarındaydı Horasan Valisi Abdullah Mâverâünnehir’e akınlarını sürdüren Oğuzlar’a karşı büyük bir zafer kazandı Fârâb (Karaçuk) ve Savran gibi şehirlerde tedbirler alındı
Oğuzlar’ın Yurtları. Hazar denizinden Seyhun boylarındaki Fârâb ve İsfîcâb’a kadar uzanıyordu. Hazar denizinin doğu kıyısındaki (Karadağ) adlı gayri meskûn yarımada X. yüzyılın başlarında Oğuzlarca iskân edilmiş bu yarımadaya Mangışlak adı verilmiştir.Müslümanlarla olan sınır güneybatıda Hârizm’de Cürcâniye’nin Sît kasabasından başlıyor, Aral gölünün güneyindeki Baratekin sınır sayılıyordu. Mâverâünnehir sınırı Buhara’nın kuzeyindeki çölden başlayıp İsfîcâb bölgesine gidiyordu. Seyhun’un sağ kıyısında Karaçuk dağlarının eteğinde Yesi’ye bir günlük mesafedeki Savran müslümanların Oğuzlarla sınır şehriydi. Seyhun ırmağı Savran’dan ileride Oğuz ülkesine giriyordu. Oğuz ülkesinin kuzey sınırı İdil ırmağıydı Bizanslı İmparator VII. Konstantin teyit etmektedir. İbn Fadlân, 921 de Bulgar ülkesine giderken Cim ırmağının ötesinde Oğuzlar’ı görmemiş, buna karşılık Yayık’ın batısında Peçenekler’le karşılaşmıştır Aşağı Seyhun ile Aral’ın kuzeyindeki çöl bölgesine Oğuz çölü adı verirlir. Oğuzlar bu bölgeye Karakom demekteydiler. Oğuz ülkesinde bozkır Seyhun ırmağından doğuya giderek Savran’a yaklaşmakta, ve İsfîcâb’ın kuzeyine kadar giden Karaçuk sıradağları başlamaktaydı. Destanlarda ve tarihde Oğuzlar’ın dağları olarak anılan Kazgurt ve Kazılık da Karaçuk sıradağlarındandır. X. yüzyılda Taşkent ırmağı adıyla kaydedilen Seyhun ırmağı Âb-ı Benâket ve Âb-ı Hûcend gibi isimleriyle anılmıştır. Oğuzlar’ın sadece Ögüz dedikleri bu akarsuya müslüman âlimler Seyhun, Amuderya’ya da Ceyhun adını vermişlerdir. X. yüzyılda Oğuz Devleti’nin başşehri Seyhun yakınındaki Yenikent’ti.
X. yüzyılda Oğuzlar göçebeydi. Bahar gelince kuzeydeki Karakom’a ve kuzeybatı yaylalarına göçüyorlar, kış yaklaşınca Aşağı Seyhun boylarına dönüyorlardı. Yabgu unvanı taşıyan Oğuz hükümdarları kışın Yenikent’te oturuyorlardı. Oğuz ülkesindeki Cend ve Huvâre şehirleri de yabgu idaresindeydi. Bu üç şehirde müslümanlar yaşıyordu. Kâşgarlı Mahmud Sapran Karaçuk Suğnak, Karnak ve Sütkenti Oğuz şehiri sayar. Oğuzlar yeni şehirler kurdular Bunlardan biri de Barçınlı kent’tir. Oğuz şehirleri Seyhun’un akış yönünde şöyle sıralanmıştır: Sütkün, Yesi (Türkistan), Karaçuk, Savran, Suğnak, Özkent, Barçınlığkent, Eşnas, Cend ve Yenikent. X. yüzyıldan itibaren Aşağı ve Orta Seyhun bölgelerinde iktisad gelişti XI. yüzyılda Bunun sonucu olarak şehir hayatı gelişti yeni şehirler kuruldu. Oğuz şehirlerindeki araştırmalarda yüksek bir maddî kültüre rastlanır. Bu dönemde Oğuzlar yerleşik hayata geçti. en büyük etken şüphesiz İslâmiyet’i kabul etmeleri olmuştur. Oğuz şehirlerinde Mâverâünnehir’in yerli halkı da yaşıyordu. Yerleşik Oğuzlar göçebelere katılmayıp Moğol istilâsına kadar şehirlerde oturdular, istilâda İran’ın Horasan bölgesine kaçtılar, İran’ın istilâ edilmesiyle Anadolu’ya geldiler. bu geliş Anadolu halkı tarafından zamanımıza kadar yaşatılmıştır.
Oğuzlar’da İktisadî Hayat. X. yüzyılda hayvan yetiştiriciliğine dayanıyordu. servetlerini sürüler teşkil ediyordu. Oğuz subaşısı (ordu kumandanı) İl Doğan oğlu Etrek, 921 de Abbâsîlere verdiği şölende koyun eti ikram etti kendi akrabaları ve halkına koyun kesti Oğuz destanları Oğuzlar’ın Türk boyları gibi deve eti ve at eti yediklerini göstermektedir. At eti her zaman değil özel günlerde yenilmekteydi. Oğuzlar müslüman olduktan sonra at eti yemekten vazgeçtiler Oğuzlar’la komşu olan müslüman kavimler arasında canlı bir ticaret mevcuttu. Oğuz ülkesinden geçen en önemli ticaret yolu Hârizm’den İdil havzasına giden yoldu. İbn Fadlân, Bulgar ülkesine giderken Oğuz yurdundan 5000 kişilik bir kervanla geçmişti. Oğuzlar, barışta ticaret maksadıyla Hârizm’de Cürcâniye ve Barategin şehirlerine, Mâverâünnehir’de Savran’a gidiyorlardı. Oğuzlar’ın ticaret malı koyundu. Mâverâünnehir ve Horasan halkı et ihtiyacını Oğuzlar ve Karluklar’dan satın aldı
X. yüzyıl başında Oğuzlar geleneksel inanışlarına bağlıydı. İslâm âleminde Türkler Allah fikrine sahipti bunu Tanrı adı veya Uluğ derdi İbn Fadlân, Oğuz ülkesinde ne bir mâbed gördü ne de bir din adamı ile görüştü. Oğuzlar’ın bilge kişileri bulunurdu tabiplik yapan, geleceğe ait keşiflerde bulunan dinî başkanlık eden kişilere büyük saygı gösterdiler onlara ne ad verildiği konusunda bilgi toktur Oğuzlar ölülerini elbiseleri ve eşyalarıyla gömüyor, gömme işinden sonra atlarını yiyorlardı. Bu âdetlere Türk kavimlerinde yuğ aşı veya ölü aşı geleneğiydi. Oğuzlar yakın akrabaları da olsa hastaya yaklaşmazlardı. Oğuzlar’da başlık verme geleneği yaygındı. Evlenecek gençler ok atar ve okun düştüğü yere çadır kurarlardı. Millî yemekleri Türk boylarındaki gibi tutmaçtı (sulu mantı). Oğuzlar’ın yüz şekillerinin Türkler’inki gibiydi Mâverâünnehir’e geldikten sonra hava ve suyun tesiriyle Tacikler’e benzediler sakallarını kesiyor, bıyık bırakıyor saçlarını uzatıyorlardı. Yaşadıkları hayat tarzı ve çetindi sert mizaçlıydılar. Savaşçılık başlıca faziletleridendi. Namuslu, dürüst ve konuk severdi büyüklerine son derece bağlı ve saygılıydılar. Konuştukları Türk lehçelerinin en zarifiydi
X. yüzyılın ilk çeyreğinde Sütkent’te İslâmiyet’i kabul etmiş kalabalık bir Türk topluluk vardı. Bu topluluk Oğuzlardı Fârâb-Kence ve Taşkent Oğuz ve Karluklar’dan İslâmiyet’i kabul etmiş 1000 çadır vardı 960 yılında 200.000 çadırlık bir Türk topluluğu müslüman oldu. Bu Türkler Karahanlıların hâkim olduğu yerlerdeki Yağma, Karluk, Çiğil, Tohsı ve diğer Türk kavimlerindendi Oğuzlarda X. yüzyılın ikinci yarısında İslâmiyet yayıldı . Son Sâmânî emîri İsmâil, Mâverâünnehir’i Karahanlılardan geri almak için giriştiği faaliyetlerde Oğuz yabgusunun yanına giderek ittifak yaptı dünürlük kurdu ve yabgu müslüman oldu (1002). Orta Asya’da İslâmiyet’i ilk kabul eden Türk kavmi Balasagun ile Mirkide yaşayan Türkmenlerdi Mâverâünnehir müslümanları Oğuzlar’dan müslüman olana Türkmen demişti Bîrûni ve Beyhakī gibi Gazneli tarihçiler Oğuzlar’ı “müslüman Türk” anlamında Türkmen adıyla anmışlar, Yakındoğu onlardan Guz (Oğuz) diye söz etmişlerdir. Oğuzlar kendilerine verilmiş Türkmen adını uzun süre benimsemediler Türkmen’in XIII. yüzyıldan itibaren Oğuz’un yerini almaya başladığı bilinir. Oğuzlar’ın Türkler’in İslâmiyet’i kabul ve müslümanlarla ticarî münasebetlerde önemli payı vardır. kendi şehirlerinde oturan müslümanlardan İslâmı öğrenmekteydiler. Şeyh ve dervişler bu konuda büyük rol oynamıştır.
Oğuz Yabgu Devleti. Başında “yabgu” bulunurdu Oğuz Yabgu Devleti X. yüzyılın birinci yarısında bağımsız ve güçlü bir devletti. Oğuzlar’ın destanînda birçok yabgun anılmıştır bunların bazıları Kayı boyundandır Yabguların en yüksek iki görevlisi “kül erkin” ile subaşıdır. Kül erkin yabgunun vekili, subaşı ordu kumandanıdır. Oğuz Yabgu Devleti’nde asalet unvanı yinal ve tarhan unvanlarıdır Yabguların mühürlerine ve fermanlarına “tugrag” (tuğra) denilir. Oğuzlar işlerini meclislerde istişare ile hallederlerdi. Oğuz subaşısı Etrek tarhan, yinal gibi Oğuz büyüklerini çağırarak Abbâsîlere nasıl davranılacağını sormuştur Yiğit ve savaşçı bir halk olan Oğuzlar’ın komşu münasebetleri dostça olmamıştır. Seyhun boylarında yaşayan Peçenekler’e hücum ederek onları Yayık’ın (Ural) ötesine göçe zorlamışlardır Oğuzlar, Yayık ve İdil (Volga) arasında yurt tutan Peçenekler’i rahat bırakmamışlar, Hazarlar’la anlaşıp onları buradan da çıkarmışlardır (898-902). Peçenekler İdil’i geçip Karadeniz’in kuzeyindeki bozkırra yerleşmişlerdir. Bizans İmparatoru VII. Konstantin in verdiği bilgilere göre bir grup Peçenek yurtlarında kalıp Oğuzlar’la birleşmiştir. Oğuz-Peçenek boyu meydana gelmiştir. Oğuzlar’ın Hazarlar’la münasebetleri X. yüzyılda dostça olmamışdır. Oğuzlar buz tutmuş İdil’i geçerek Hazar ülkesine akınlar yapıyorlardı. Oğuz ülkesinin sınırları İdil ırmağıdır. Son zamanlarda Oğuzlar’ın Hazarlar’a tâbi oldukları ileri sürülmüştür. Ancak bu görüşü geçersizdir Hazarlar’a ait bilgi veren coğrafyacılar, Hazarlar’ın ne İdil topraklarında nüfuzları olduğundan ne de Oğuzlar’ı bağımlılık altında bulundurduklarından söz eder. Oğuzlar’ın Orta İdil de yaşayan Bulgarlar’la münasebetleri dostça idi. İbn Fadlân’ın görüştüğü Oğuz subaşısı Etrek, Bulgar Kralı Almuş’un damadıydı. Oğuzlar, güney komşuları müslüman akınlar yapıyorlardı. Barışda ticaret canlılık gösteriyordu. Oğuzlar’ın doğu komşuları Karluklar’la savaştıkları bu savaşlardan birinde Oğuz yabgusunun öldüğü kaydedilmektedir. Bu IX. yüzyılda vuku bulmuştur. Oğuzlar’ın kuzey komşuları Kimekler,’in büyük kolu Kıpçaklar’dı. Oğuzlar’la Kıpçaklar savaşıyordu. Kıpçaklar barışta soğuk kışlarda Oğuzlar’dan izinle güneye göçerdi X. yüzyılın sonlarında Kıpçaklar’ çoğalmış, güçlü bir halk olmuşlardı
X. yüzyılın birinci yarısında bağımsız ve güçlü bir devlet olan Oğuz Yabgu Devleti’nin yıkılışı iç çekişmeler olduğudur. Oğuz ülkesinde iç çekişme ve göçler bilinmektedir. Selçuklular’ın tarih sahnesine çıkışları ve ilk başarılarını anlatan Meliknâme’ye göre Oğuz Yabgu Devleti’nin subaşısı ve kumandan olduğu için (demir yaylı) unvanını taşıyan Dukak ölünce yerine oğlu Selçuk geçmiştir. Yabgunun karısının, büyük tehlike teşkil edeceğini söyleyerek kocasını kendisini öldürmeye teşvik ettiğini duyan Selçuk Cend şehrine gitmişti (985-86). Aynı yıl Oğuzlar’dan başka bir küme Rus prensiyle birlikte İdil Bulgarları’nın üzerine yürümüştü. Bu olaylar, Oğuzlarda iç çekişmeler ve savaşlarda parçalanma ve dağılmayı başlattı Sâmânîleru diriltmek isteyen İsmâil b. Nûh’un 1003 te yardım için Oğuzlar’a başvurdu bu Selçuklu Oğuzlarıydı Oğuz Yabgu Devleti 1003 ten önce yıkılmıştı İkinci bir ihtimal, Oğuz Yabgu Devleti’nin Oğuzlar’ın kuzey komşuları Kıpçaklar tarafından yıkılmış olmasıdır. 1030 da Kıpçaklar’la bazı obaların Oğuz ülkesinin ortasında, Aral gölünün kuzeyi ile kuzeybatısındaki toprakları yurt tuttuğu görülür. Kıpçaklar’ın Aşağı Seyhun boylarını ele geçirdikleri bilinir Kıpçaklar’ın Oğuz ülkesini yurt edinmeleri Oğuz Yabgu Devleti’nin yıkılmış ve Oğuz elinin parçalanmış olmasından ileri gelir Oğuz Yabgu Devleti’ne Kıpçaklar’ın son vermiş olması zayıf bir ihtimaldir.
Oğuz Göçleri. devlet yıkılmadan önce, devletin kuvvetli bulunduğu dönemde iç çekişmelerle başlamış, devlet yıkıldıktan sonra önemli göçler olmuştur. Mangışlak. X. yüzyılın başlarında bir grup Oğuz, Hazar denizinin doğu kıyısındaki gayri Siyahkûh yarımadasına göçerek yurt edinmişti. XI. yüzyılda Mankışlak, Moğol istilâsından sonra Mangışlak bölgesini Kâşgarlı Mahmud Oğuz ülkesinden bir yer olarak tarif eder. Mangışlak Oğuzları’nın X. yüzyılda bir devletleri olduğu, Alparslan devrinde devletin başında Kafşut isimli bir beyin bulunduğu bilinmektedir. Mangışlak’taki Oğuz Yabgu Devleti’nin başındaki bey XI. yüzyılın sonlarında melik unvanı ile anılmıştır. İbnü’l-Esîr’e göre Hârizmşah Atsız b. Muhammed, 1128’den önce Mangışlak’ı yakıp yıkarak buradaki Oğuz Yabgu Devleti’ne son vermiştir.
b) Uzlar. XI. yüzyılın ortalarında Karadeniz’in kuzeyine Oğuzlar gelmiş, Ruslar bu Oğuzlar’ı “Tork” (Türk) adıyla anmıştır. Ruslar’ın Türk kavimlerinden Peçenek ve Kıpçaklar’a Tork demeyip bu adı Oğuzlar’a vermiştir Bu Oğuzlar Kıpçaklar’ın hücumuna uğrayarak İdil’i geçip Karadeniz’in kuzeyine göçmek zorunda kalmışlardır Kıpçaklar (1054) te Oğuzlar’ın arkasından Karadeniz’in kuzeyine gitmişlerdir. Rus kaynaklarına göre Torklar 1055 te batıdaki Özi (Dinyepr) ırmağına ulaşmışlar, beş yıl sonra Rus prensleriyle giriştikleri savaşı kaybederek Aşağı Tuna’ya göç etmişler ve Aşağı Tuna boyları ile kuzeyindeki yörelere gelmişlerdir. Bizanslılar onları Uz (Uguz) diyerek anmışlardır. Uzlar burada fazla kalmamışlar, 1065’te Tuna’yı geçip Balkanlar’da akına çıkmışlardır. eski düşmanları Peçenekler’in hücumları, şiddetli soğuklar, salgın hastalıklar ve açlıktan telef olmuştur. Bu felâket yüzünden nüfusları fazla olmayan Uzlar siyasî bir güç olmaktan çıkmışlar, varlıklarını koruyamamışlardır. Bizans’a sığınmışlar, diğerleri kuzeye gidip Rus hizmetine girmişlerdir. Bizanslılar, kendilerine sığınan Uz oymaklarına Balkanlarda ve Makedonya’da yurt vermişler, Uzlar, Malazgirtte Bizans ordusunun sağ kolunda yer almış Savaş büyük bir kısmı Peçenekler ile birlikte Selçuklular’ın tarafına geçmiştir.
Selçuklular. Oğuzlar’ın Kınık boyuna mensuptur Selçuklu atası Subaşı Selçuk, Cend’de müslüman olmuş ve orada ölmüş, en büyük oğlu İsrâil babasının sağlığında Arslan Yabgu unvanı alarak kendisini Oğuz hükümdarı ilân etmişti. Arslan Yabgu’nun 1020 de kalabalık bir Oğuz kitlesi vardı Buhara Hükümdarı Karahanlı Ali Tegin’in müttefiki olarak Buhara’nın kuzeyinde yaşadılar. Arslan Yabgu, Gazneli Mahmud tarafından hile ile yakalanıp Hindistan’da bir kalede hapsedildi. Arslan Yabgu’nun emrindeki 4000 çadırlık Oğuz kitlesi Selçukluların hizmetinde kalmayacaklarını söyleyerek Gazneli Mahmud’dan Horasan’da otlak istediler. Sultan Mahmud vergileri düşünerek Oğuzlar’ın isteklerini yerine getirdi. Bu Oğuzların başında Göktaş, Buka, Yağmur ve Kızıl adlı beyler vardı Horasan’da akınlara başladılar. Bu Gazneli Mahmud’u kızdırdı ve hepsini ülke dışına çıkardı. Ancak oğlu Sultan Mesud başlarına Gazneli bir emîr koyarak hizmetine aldı. Selçuklular Gazneli İmparatorluğu’nun en değerli eyaleti Horasan’ı ellerine geçirip Büyük Selçuklu Devleti’ni kurdular (Mayıs 1040) bunun üzerine Seyhun boylarından, Balhan dağlarından, Mangışlak’tan bölgeye göç başladı. Selçuklu göçen Oğuzları hizmetine alamadı bazı topluluklar İran ve Suriye’de fetihlere giriştiler. Filistin, Suriye’nin bir kısmı, İran’ın bazı bölgeleri Oğuzlar’ın eline geçti. Bazı Oğuz beyleri emirlerindeki 800-1000 kişilik birlikle Türk asıllı olmayan küçük hânedanların hizmetine girdiler. Malazgirt zaferiyle (1071) Oğuzlar’a Anadolu’nun yolu açıldı. sadece göçebeler değil âlimler, şeyhler, dervişler, tâcirler, zanaatkârlar Anadolu’ya geldiler. İki asır süren göçler neticesinde Anadolu Türkistan oldu. Orta Asya’dan yapılan göçlerde bazı gruplar Anadolu’ya gitmeyerek İran veya Arran’da kalmış, göçlerin sonunda İran’ın Fars, Hûzistan bölgelerinde beylikler ortaya çıkmıştır. XIII. yüzyılın ilk çeyreğinde Arrân’da “karıncalardan çok” Oğuz Türkü’nün toplandı Göçlerde Kıpçak ve Kanglı sıkıştırmaları, Karahıtaylar’ın baskıları ve Moğol istilâları etkili olmuştur.
Oğuz boyları
Kayı 942502. Avşar (Afşar) 865303. Kınık 814604. Eymür 712805.
Karkın 623406. Bayındır 522807.
Salur 512208. Üregir 44909.
Çepni 433610. İğdir 431411.
Bayat 423212. Alayuntlu 29113.
Kızık 282114. Yazır 241915.
Dodurga 241216. Beydili 23917.
Büğdüz 22618. Çavuldur 211719.
Döğer 19621. Karaevli 8622.
Peçenek 41023.
Dede Korkut destanlarındaki Oğuz boyunun Doğu Anadolu’da yaşamıştır Destanlardaki Oğuzlar’ın XI. yüzyılın ikinci yarısı ile XII. yüzyılın birinci yarısında Aşağı Seyhun Karaçuk dağları kesiminde yaşadığı tahmin edilir. Bu Oğuzlar müslümandır baş düşman Kıpçaklar’dır. Sultan Sencer’i Esir Alan Oğuzlar. 1130 da Mâverâünnehir’de yaşayan Karahanlılar’a bağlıdırlar Kanglılar’ın sıkıştırmalarıyla Seyhun boylarından Buharaya inmişlerdir. Bu Oğuzlar Üçok ve Bozok diye iki kola ayrılmaktaydı. Üçoklar’ın başında Dâd Bey unvanlı Hızır oğlu Tûti Bozoklar’ın başında Abdülhamid oğlu Korkut Bey vardı. Oğuzlar’ın Karahanlılar’la münasebetleri iyi, Karluklar’la problemli idi. Karluklar, onları Karahıtaylar’ın yardımıyla Belh’in güneyindeki Tohâristan’a göçe mecbur bıraktılar. Sultan Sencer Karahanlı hükümdarları Oğuzlar’ı askerî hizmete almayıp onlara görevi sadece vergi vermek olan “raiyyet” muamelesi yaptı. (1152) Sultan Sencer’in Belh valisi Emîr Kamaç ile Gur hükümdarı arasında yapılan savaşta Kamaç’ın ordusunda yer alan Oğuzlar’ın Gurlular’ın tarafına geçmesi üzerine Kamaç yenilmiş ve Belh’in Gurlular eline düşmesi tehlikesiyle karşılaşılmıştı. Sultan Sencer Gurlular’ı yenilgiye uğratmıştı. savaşta Oğuzlar, Halaç ve diğer Türkler’le Sultan Sencer’in tarafına geçerek zaferde r rol oynadılar. Buna rağmen Kamaç, Oğuzlar’dan kendi idaresinden uzaklaşmalarını istedi. kabul edilmeyince 10.000 kişiyle üzerlerine yürüdü. Oğuzlar Kamaç’ı yenip Belh yöresini yağmaladılar. haber Merv’e ulaşınca Sultan Sencer kalabalık bir orduyla hareket etti. Oğuzlar Sultan Sencer’i esir aldılar ( Nisan 1153). Sultanı tahta oturtup kendi hükümdarları saymalarına ve hutbeyi onun adına okutmalarına rağmen sözünü dinlemediler. Horasan’ın Oğuzlar’ın idaresine girdiği dönemde karşılarında hiçbir kuvvet duramadı 1161’de Mâzenderan emîrine, ertesi yıl Gurlulara karşı zaferler kazanan Horasan Oğuzları güçlü beyleri olmadığı için devlet kuramadılar. 1165’ten sonra yavaş yavaş etkinliklerini yitirip 1174-1181 de dağıldılar. bir kısmı Kirman’a, diğerleri Fars’a, Salgurlular’ın yanına ve Anadolu’ya göç etti.
(1179) da Horasan Oğuzları’ndan 5000 atlı Selçuklu Hükümdarı Çağrı Bey’in oğullarından Kavurdun hükümettiği Kirman’a ayak bastı. Başlarında Kayser, Samsam ve Bulak bey vardı. Kirman hükümdarı Oğuzlar’ın itaat etmeyeceği endişesiyle Fars hâkimi Tekele’den yardım istedi. Fars-Kirman kuvvetlerini bozguna uğratan Oğuzlar Selçuklu Turan Şah’tan hükümdarları olmasını istediler. Oğuzlar’ın isteklerini kabul eden Turan Şah dirayetli bir hükümdar olmadı onları kendisine bağlayacak bir harekette bulunamadı; yerli devlet ricâli de ona yardım etmedi. Oğuzlar kırgın ve kızgın olarak Kirman’dan ayrılıp güneydoğuya gittiler. yağmacılıkla geçindikten sonra toprağı ekmeye, ticareti canlandırmaya çalıştılar (1185) seksen atlı ile Kirman’a ayak basan Melik Dînâr, Oğuzlar’ın başına geçti bazı yerleri idaresine aldı. Kirmanlar Irak Selçukluları’ndan yardım istedi Irâk-ı Acem’e gitti ve dönemedi. Kirman Selçukluları Devleti sona erip yerine Kirman Oğuz Devleti kuruldu 1187 de Kirman XIII. yüzyılda Salgurlular’ın hâkimiyetine geçti Oğuzlar Sîstan’a gitti (1213). Te reisleri Acem Şah orada tutunamayıp Hârizmşah Tekiş’in hizmetine girdi. Hârizmşah ona Vahş ile Bamyan daki yöreyi verdi. Cengiz Han ile Celâleddin Hârizmşah arasındaki Sind ırmağındaki savaşta Moğollar’a esir düşen Acemşah kısa süre sonra öldürüldü (Aralık 1221).
Salgurlular ve Avşarlılar (Fars ve Hûzistan). 1135 te Salgurlular Fars’ta, Avşarlılar (Afşar) Hûzistan’da yaşadı. Seyhun boylarından geldiler Hemedan’ın batısını yurt tutan Yıvalar Seyhun boylarından Batı İran’a Avşar ve Salgurlular’la birlikte 1030 da geldiler 1127’de Musul valiliğine tayin edilen İmâdüddin Zengî, Yıvalar’ın Arslan oğlu Yaruk’un idaresindeki koluna Halep çevresinde yurt vermiş onları Haçlılar’la savaşmaya teşvik ederek zapteddikleri toprakların kendilerine ait olacağını vaad etmişti. Yaruk ve oğulları Haçlı savaşlarında yarar göstererek büyük şöhret kazandılar. Yaruklular varlıklarını XIII. yüzyılın ilk çeyreğine kadar sürdürdüler. XII. yüzyılın ikinci yarısında Yıvalar’ın ana kolunun başında Perçem adlı bir bey vardı. Atabeg İldeniz’e karşı Abbâsî halifesine tâbi olan Perçem’in oğulları bağlılığı sadakatle sürdürdüler. Perçem’in torunuyla ondan sonra gelenler melik unvanı aldılar. Hemedan’ın kuzeyindeki Bahar Kalesi’nde oturan son Yıva beyi Süleyman Şah bilgili bir hükümdardı; Farsça biliyor, şiir söylüyordu. Süleyman Şah, 1258 de Bağdat’ın Moğollarca işgalinde birçok akrabası ile birlikte öldürüldü. XIII. yüzyılın birinci yarısında Urmiye yöresinde kalabalık sayıda Yıva’nın yaşardı savaşta 10.000 atlı çıkardıkları söylenir Yıvalar Moğol istilâsında Anadolu’ya gitmişlerdir
Oymak Teşkilâtı. Oğuz , Karakoyunlu Akkoyunlularda etnik ve siyasî topluluklara “el” (il) denir. Bu Kelime zamanla “halk” ve “ülke” anlamını kazanmıştır. Oğuz elini meydana getiren birimlere boy denir Kâşgarlı Mahmud bu kelimenin Oğuzca olduğunu belirtir. Boyun başındaki soyluya “boy beyi” denilir. Boylar obalara (oymak) ayrılır. Kâşgarlı obanın Oğuzca olduğunu söyler. Obalardan sonra aile gelir. aileler obaları, obalar boyları, boylar Oğuz elini oluşturur. Yurt elin, boyun, obanın ve ailenin oturduğu yerdir. Oğuz elinde oymak birliği boydur. Oğuz boylarının Arap ve diğer kavimlerde görüldüğü gibi tek başına yaşadıkları nâdir görülür. Oğuzlar daima el halinde, beş altı oymak bir arada yaşardı Bu başarılarında önemli bir etkendir Oğuzlar’ın XI. yüzyılda yirmi dört boydan meydana geldiğini söyleyen Kâşgarlı Mahmud bu boylardan yirmi ikisinin adını bir liste vermiş, Oğuzlar’dan sayılmadığını söylediği iki boyu listesine almadığı gibi adlarını bildirmemiştir. Selçuklu fetihlerinden söz eden Ermeni tarihçiler bu fâtih kavmin yirmi dört boydan oluştuğunu belirtir. Oğuz boylarına ait tam liste XIV. yüzyılda yazılmış Reşîdüddin’in Câmiu’t-tevârîh’inde bulunur Bu listede Kâşgarlı’dan farklı olarak Yaparlı, Kızık ve Karkın adları geçmektedir. Bunlar Kâşgarlı’nın Halaç diyerek listeye almadığı boylardır. Oğuz eli, Dede Korkut destanlarındaki gibi yirmi dört boyla Bozok ve Üçok adlı iki kola ayrılmıştır. Moğol istilâsında Anadolu’ya gelen kalabalık Oğuz kitlesi de aynı adları taşıyordu. Bozoklar XV. yüzyılda Yozgat ve komşu yörelere yerleştiler Bozok şeklindeki kol adları ile anıldılar. Bozok yer adı olarak 1933 e kadar varlığını korumuştur. Üçoklar Çukurova’ya yerleşmiştir.Oğuz yabgularının Kayı, Yazır, Avşar ve Eymür boylarından çıktığı görülmektedir. Eymür boyu Üçoklar’a mensuptur. İslâmiyet’in kabulüyle kurulan bazı hânedanların bağlı olduğu boylar şunlardır: Selçuklular Kınık,
Artuklular Döğer, Salgurlular Salur, Şumle oğulları Avşar,
Perçemoğulları Yıva,
Karamanoğulları Avşar
Osmanlılar Kayı,
Kadı Burhâneddin Salur, Ramazanoğulları Yüreğir,
Dulkadırlılar Bayat
Akkoyunlular Bayındır,
Nâdir Şahlar Avşar. Oğuzlar’ın yirmi dört boyu Anadolu’ya gelmiştir. Salgurlu, Bayındırlı ve Osmanlı hânedanı mensup oldukları boyların damgalarını aile arması olarak kullanmışlardır.
Oğuz Destanları. Oğuz Han Destanı. biri Uygurca, diğeri Farsça iki metni bulunmaktadır. İlhanlı sarayında yazılmıştır. Uygurca Oğuz Kağan destanı manzum olup başı ve sonu eksiktir. Oğuz Kağan cihan fethine girişir, batıda Urum Kağan ile kardeşi Uruz Bey’i yenerek ülkelerini alır, doğuda Çürçet kağanını yener, eline ganimet geçirir; Hindistan’a, Tangut’a ve Suriye’ye seferlerde bulunduktan sonra yurduna döner. cihangirlik seferinde Oğuz Kağan’a gök tüylü, gök yeleli bir erkek bozkurt kılavuzluk eder. Uygurlar’ın hükümdarı olan Oğuz Kağan hizmet gören beylerine Kıpçak, Karluk, Kalaç gibi adlar verir. Yurduna döndüğünde nâzırı Uluğ Türük rüyasında doğu taraflarında bir altın yay, batı taraflarında üç gümüş ok görür; kağana anlatır. Oğuz Kağan üç büyük oğlunu Kün, Ay, Yıldız doğuya, üç küçük oğlunu (Gök, Dağ, Deniz) batıya gönderir. Üç büyük kardeş avlandıktan sonra bir altın yay, üç küçük kardeş de avdan sonra üç gümüş ok bulurlar. Oğuz Kağan getirilen altın yayı üçe bölmüş Ey oğullarım! Yay sizlerin olsun, yay gibi okları göğe atın”; üç gümüş oku getiren oğullarına Sizler de ok gibi olun” demiştir. Oğuz Kağan büyük bir şölen vermiş, sağına üç büyük oğlu (Bozoklar), sol yanına da üç küçük oğlu (Üçoklar) oturmuş, kırk gün yenilmiş, içilmiş ve sonra Oğuz yurdunu oğullarına verdiğine dair konuşması dinlenilmiştir.
Farsça Oğuz Kağan destanı Uygur destanın aynıdır. Oğuz Han’ın dayandığı el Uygur elidir. Oğuz Han faydalı işler gören beylerine Kıpçak, Karluk, Kanglı, Kalaç adları verir. Oğuz Kağan Koca, bilgi ve tecrübesiyle İlhan’ın seferlerinde çıkan güçlükleri çözüme kavuşturur. Farsça Oğuznâme Uygurca destanın İslâmî bir gözle ele alınmış ve genişletilmiş şeklidir
Dede Korkut Destanları. Oğuz elinde çıkan savaş veya savaşlar, gayri müslim Kıpçaklar’a karşı giriştikleri mücadeleler ve kendisine mensup beylerin maceralarıyla ilgili hâtıralar destanlaştıktan sonra XIV. yüzyılın başlarında manzum olarak yazılmış Oğuznâme adını taşıyan bu metin kaybolmuştur. Ozanların kopuzla söyledikleri bu destanlar XVI. yüzyılın ikinci yarısında Erzurum-Bayburt yöresinde bir ozanın ağzından yeniden yazılmıştır. Dede Korkut destanları özellikle XV ve XVI. yüzyıllarda Türklerde çok sevilmiş, Fâtih Sultan Mehmed’in torunlarından birine Oğuz Han, diğerine Korkut adını verlmiştir. II. Bayezid devrinde (1481-1512) Hacı Bektaş Vilayetnâme’sinde Dede Korkut destanlarının kahramanları olan Korkut Ata, Bayındır Han, Salur Kazan Bey’den söz edilmesi, Halvetî-Gülşenî tarikatının pîri İbrâhim Gülşenî’nin soyunu Oğuz Ata’ya dayandırması Dede Korkut destanlarının XIV-XVII. yüzyıllarda Türkiye Türkleri’ne ataları Oğuzlar’ı sevdirdiğini gösterir. Türk halkı dinlediği destanların tesiriyle Oğuzlar’ı son derece yiğit ve bahadır, mizacı sert, hilesiz yalansız, dürüst ve saf insanlar olarak tanır
OĞUZ BOYLARI
Bozoklar Üçoklar Kayı Bayındır Bayat. Beçene Alkaevli Çavuldur Karaevli Çepni Yazır Salgur Dodurga Eymür Döğer Alayuntlu Yaparlı Üregir Avşar İgdir Beydili Büğdüz Kızık Yıva Karkın Kınık
Kaynak TDV İslâm Ansiklopedisi
CEND Müellif: ABDÜLKERİM ÖZAYDIN
Cend Siriderya kıyısında bugün mevcut olmayan tarihî bir şehirdir İslâm coğrafyacıları, Kazakistan sınırlarında yer alan Siriderya’nın aşağısında Oğuzlar’ın yaşadığı üç şehirden bahsederler. Bunlar Oğuz yabgusunun kışlık merkezi Yenikent Huvâre ve Cend şehirleridir. Cend, nehrin sağ kıyısında Hârizm’e on günlük mesafede ve Kızılorda şehrinin yakınındadır Bu şehirler İç Asya bozkırlarında ticarette önemli bir ambardı (X.) yüzyılda müslümanlar yaşadı müslüman tüccarlar daha önce Soğdlular’ın Türk bozkırında kurduğu kolonizasyonu devam ettirdiler (X.) yüzyılda Cend halkı gayri müslim Oğuz yabgusuna tâbi olup ona her yıl haraç öderdi. giderek artan nüfuz ve kudreti sebebiyle Oğuz yabgusu ile arası açılan Subaşı Selçuk Kınık boyu ve sürüleriyle birlikte Cend yöresine geldi. İslâmiyet’i kabul ederek müslüman halkı gayri müslim Oğuzlara haraç vermekten kurtardı. Selçuk’un Cend’e (X.) yüzyılın ikinci yarısında gelmişdir.
Selçuk b. Dukak, Cend ve diğer şehirlerdeki müslümanlarla birlikte gayri müslim Türkler’e karşı başlattığı cihad harekâtı ile büyük bir şöhrete kavuştu ve “el-Melikü’l-Gāzî” unvanıyla anılmaya başlandı. Selçuk’un oğlu, Tuğrul ve Çağrı beylerin babası Mîkâil de böyle bir cihad harekâtı sırasında şehid olmuştu. Selçuk 100 yaşını aşkın olduğu halde Cend’de vefat etti ve burada defnedildi. Selçuklular, atalarının ölümünden bir süre sonra Karahanlılar’la Ebü’l-Fevâris Şah Melik b. Ali el-Berânî’nin baskıları yüzünden Cend’den ayrılarak Sâmânîler tarafından kendilerine tahsis edilen Buhara ve Semerkant arasındaki Nur kasabasına yerleştiler. Cend şehri Selçuklular’ın ayrılmasından sonra onların “kadîm düşmanı” Ebü’l-Fevâris Şah Melik’in eline geçti. Şah Melik muhtemelen son Oğuz yabgusu Ali Han’ın oğlu olup Gazneli Sultanı Mesud, Karahanlılar’a ve âsi Hârizm valilerine karşı onunla ittifak yapmıştı. Şah Melik 429’da (1038) Sultan Mesud tarafından Hârizm valiliğine tayin edilmiş ve Hârizmşah Altuntaş’ın oğlu İsmâil’i buradan uzaklaştırmıştı. İsmâil de ona karşı Selçuklular’dan yardım istemek zorunda kalmıştı. Yardıma gelen Çağrı Bey’i de mağlûp eden Şah Melik daha sonra Tuğrul Bey tarafından bozguna uğratıldı ve Gazneliler’e sığınmak için Dihistan üzerinden Mekrân’a kaçtı. Şah Melik’in bu bozgundan sonra Cend’e gitmeyip Mekrân’a kaçması, Cend’in bu sırada onun hâkimiyetinden çıktığını ve tekrar Selçuklular’ın eline geçtiğini göstermektedir. Şah Melik 434’te (1042-43) yakalanarak öldürüldü.
Selçuklular Cend’den ayrılarak İran’a ve batıya doğru genişledi cend şehiri Kıpçaklar’ın eline geçti. Fakat Cend’i “devlet için aziz bir belde” kabul eden Selçuklular burayı hiçbir zaman unutmadılar. Sultan Alparslan (1065) te çıktığı Hârizm ve Mangışlak seferinde hânedana adını veren dedesi Selçuk’un kabrini ziyaret için Cend’e kadar gitmiştir. Cend hanı kendisine itaat etmiştir Sultan Sencer bir gazâ ve cihad merkezi kabul ettiği Cend şehrini tahkim etmiş ve Abbâsî halifesine gönderdiği mektupta Cend sınırında çok sayıda kâfirin kılıçtan geçirildiğini müjdelemiştir. Sultan Atsız Zamanın da (1128-1156) Hârizmşahlar’ın kontrolüne geçen Cend, Siriderya ve Mangışlak yarımadası ile birlikte gayri müslim Kıpçaklar’a karşı yapılan gazâlarda en önemli uç şehiri oldu Hârizmşah Atsız’ın 1138’de isyan etmesiyle Sultan Sencer Hârizme sefere çıkarken Atsız’ı, müslümanların sadık muhafızları olan ve kâfirlere karşı savaşan gazileri yok etmek ve Cend ve Mangışlak’ta müslüman kanı dökmekle suçluyordu. Atsız 1138’de ki savaşta Sencer’e yenildi ve kaçtı. (1143) te ikinci defa isyan ettiyse de başarılı olamadı sonunda ona tâbi oldu Atsız Cend’i (Ekim 1145) te tekrar zaptetmiş, ancak Sencer’in (1147-48) deki seferinden sonra şehir Hârizmşahlardan Selçuklulara geçmiştir. Atsız’ın (1152) Kıpçak seferinde Cend Karahanlılar’dan Arslan Han ın torunu Kemâleddin Arslan Han ın elindeydi. Kemâleddin Atsız’ın büyük bir ordu ile yaklaşmakta olduğunu duyunca kaçtı. Atsız onu geri getirtip hapsetti ve Kemâleddin hapiste öldü. Atsız tekrar ele geçirdiği Cend’e veliaht olan oğlu İl arslan’ı vali tayin etti. Hârizmşah tahtına aday olan “ekber evlât”larını Cend’e vali tayin etmeyi gelenek haline getirdi. İlarslan’dan sonra aynı göreve Alâeddin Tekiş getirildi. Atsız’ın (1133) ve (1152) seferlerinden sonra (1195) Alâeddin Tekiş, (1209) da Alâeddin Muhammed Kıpçaklar’a düzenledikleri seferlerde burayı üs olarak kullandılar.
Cend 1220’de Cengiz Han tarafından işgal edildi. Hârizmşahlar’ın Yenikent ve Cend valisi Kutluğ Han Moğollar direnemedi. Cengiz in sadık taraftarı Ali Hoca Cend’e vali tayin edildi ve ölümüne kadar sürdürdü. Cengiz Han’ın büyük oğlu Cuci Gürgenç’e yaptığı seferlerde burayı üs olarak kullandı. Cend, Moğol hanları (1206-1370) ve Çağataylar (1227-1370) zamanında orta halli bir şehirdi
Aral gölü daha çok Cend gölü olarak bilinir. Hârizm’e ulaşan ticaret yolu üzerinde bulunan ve önemli bir karakol görevi üstlenen Cend’in bölge ticaretinde mühimdir Selçuk beyin mezarı buradadır Selçuklular nezdinde kutsaldır Cend’i (XIII.) yüzyılda büyük bir şehirdir Sünnî ve Hanefîdir
Kaynak TDV İslâm Ansiklopedisi
Müellif:M. NAEEM QURESHI
İSLÂMÂBÂD
Pakistan İslâm Cumhuriyeti’nin başşehridir
İslâmâbâd Faysal Camii
İslâmâbâd’da Millet Meclisi, ve Bakanlar Kurulu
İslamabad Tarih öncesi çağlardan beri iskân gören Potwar platosunun kuzeyinde zengin güzelliğe sahip Murree tepelerine kurulmuştur; şehrin merkezi 65 km2’lik bir alanı kaplar. Denizden yüksekliği 503-610 m. arasında değişir engebeli bir arazidedir Kurulduğu 1960 'tan beri büyüme hızı sıfırdır nüfusu bir milyona yaklaşmıştır nüfusu ülkenin her kesiminden gelip buraya yerleşenler oluşturur. Şehrin 1998’deki nüfusu 901.137’dir.
Yeni bir başşehir Hindistan ın bölünüp Pakistan’ın doğunca Muhammed Ali Cinnah ve müslüman liderler tarafından Haziran 1947’de tasarlanmıştı devletin problemlerle karşılaşması dolayısıyla gerçekleştirilemedi yönetim Karaçi’den yürütüldü. 1950’lerde Karaçi’nin görevi taşıyamayacağı anlaşılınca hükümet yeni başşehrin savunma iklim kaynakları ve tabii güzellikleri bakımından uygunluğu görülen Potwar platosunda kurulması gündeme getirdi. Bu düşünce devlet başkanı Eyyûb Han tarafından olumlu karşılandı Eylül 1959’da bu iş için bir komisyon oluşturuldu merkezin inşası tamamlanıncaya kadar 15 km. mesafedeki Ravalpindi geçici başşehir ilân edildi. 1960’ta incelemeler tamamlanarak ikametgâhların gelişmesine öncelik veren ve şehir merkezinin büyümesini göz önünde tutan bir plan benimsendi. Birbirine paralel halinde düzenlenen planda yönetim birimleri temsilcilikler, kamu binaları, ikametgâh mahalleri, ticarî bölge ve endüstriyel alanlar bulunuyordu; parklar, yeşil alan ve kırsal planlanmıştı tasarım kısa zamanda gerçekleşti 1963’te şehir yerleşime açıldı; Kasım 1966’da başşehir olduğu ilân edildi.
Bugün İslâmâbâd geniş yolları, sağlık kuruluşları, alışveriş merkezleri, okulları, eğlence yerleri, parkları, oyun alanları yanında Şeker pâriyân ve Dâmenikûh’taki mesireleriyle modern bir şehirdir. Atletizm sahası ve stadyum ve karşılar. Şehirde üç yüksek öğrenim kurumu vardır; bunlar Kāid-i Âzam Üniversitesi, Allâme İkbal Açık Öğretim Üniversitesi ve Milletlerarası İslâm Üniversitesi’dir. Pakistan Atom Enerjisi Komisyonu dahil araştırma enstitüsü bulunmakta, Millî Arşiv ve Millî Kütüphane hizmet vermektedir.
İslâmâbâd’ın mimarisi modern ve İslâm geleneğini yansıtır. Modern kategori başbakanlık bakanlık ve meclisin yer aldığı merkezde toplanmıştır. İkinci kategoriye dünyanın en büyük camilerinden olan Faysal Camii girer Planı Türk mimarı Vedat Dalokay tarafından çizilen cami, heybetli görünüşü zarafet ve ihtişamı ile çevrenin tamamlayıcısıdır kilometrelerce uzaktan görülür İslâmâbâd’ın sembolüdür İslâmâbâd milletlerarası hava limanı Karaçi’den sonra dış dünya ile irtibat sağlayan tek hava limanıdır.
Kaynak TDV İslâm Ansiklopedisi
Müellif AHMET KAVAS
ÖMER el-MUHTÂR (1862-1931)
Libya bağımsızlık hareketinin önderlerindendir LİBYA Kuzey Afrika’dadır ömer muhtarın tarikatı
SENÛSİYYE Muhammed (ö. 1859) nisbet edilen bir tarikattır Muhtar
Berka’nın Defne bölgesindeki Butnân’da doğdu. Libya’d
Bunu ilk beğenen sen ol.
